De Staats-Spaanse Linies zijn de restanten van 16de en 17^de eeuwse militaire verdedigingswerken die zijn aangelegd tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) en de Spaanse Successieoorlog (1702-1713). In het grensgebied van Zeeuws-Vlaanderen en Oost- en West-Vlaanderen liggen vestingstadjes, versterkingen en linies. De linies speelden niet alleen een belangrijke rol in de bepaling van de landsgrenzen tussen Nederland en België, maar ook in de verdere geschiedenis van de twee landen. Een groot deel van deze linies en vestingen is nog duidelijk in het landschap aanwezig en vertegenwoordigen hoge cultuurhistorische en natuurwaarden. Met de fietstocht ontdekken we een deel van het gebied. De route loopt langs De Vrede, Retranchement, Sluis en Sint-Anna ter Muiden.

Een weiland rondom de Hazegrassluis (begin 19^de eeuw), in de hoek van de Burkeldijk en de Retranchementstraat is een visueel goed bewaarde kern van een grotere, omliggende site die teruggaat tot in de 16^de eeuw en moet geplaatst worden in de door de eeuwen heen steeds wisselende grensverdediging.

Fort Isabella

De militarisering van de site waar nu de Hazegrassluis en de betonnen bunkers aanwezig zijn, start eind 16^de eeuw met de aanleg van Fort Sint-Marcus of Fort Sint-Clara. Na het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) worden de Spaanse vijandigheden en de Staatse infiltraties hervat. De Spanjaarden bouwen in 1622 Fort Isabellafort, eigenlijk een versterkte sluis. Het is een typisch voorbeeld van de nieuwe vestingbouw van de Tachtigjarige Oorlog. De bastions op de aarden wallen worden zodanig opgetrokken dat het onmogelijk is om het veelhoekige fort ongemerkt te naderen. Buiten de gracht ligt het glacis, een boomloos, zacht hellend vlak waarop de aanvaller geen dekking vindt. De verdediger van de vesting kan zich ongemerkt opstellen en verplaatsen achter de wallen aan beide zijden van de gracht. Na het Verdrag van Münster wordt Fort Isabelle sterk verwaarloosd. Dit maakt de bouw van een nieuwe sluis nodig. De Nieuwe Eyensluis wordt gebouwd in 1657 ten noorden van het Isabellafort (onder de huidige rotonde aan de Hazegrasstraat/Retranchementstraat). Tegelijk begint de ontmanteling van de oude sluis binnen het fort.

In het kader van de Spaanse Successieoorlog wordt het fort echter heropgebouwd. De nog resterende aardewerken worden uitgebouwd volgens het Franse gebastioneerde systeem. In 1702 wordt het fort veroverd door de Nederlandse troepen, die de sluis doorbreken in functie van een strategische inundatie. Deze ingreep zorgt ervoor dat het fort voorgoed zijn strategisch belang verliest, omdat een nieuwe afwatering wordt gezocht.  Het fort is nog te herkennen in de perceelsstructuur en als een weide waarvan de vier punten van de vroegere bastions hoger gelegen zijn. Hoewel de meeste hoogteverschillen in 1982 zijn genivelleerd, tonen opmetingen de hoogteverschillen nog duidelijk.

Hazegrassluis en Hazegrasfort

Nadat de Oostenrijkse Overheid onder Jozef II het Zwin veroverde op Nederland en de oude forten definitief ontmantelden, belemmerden de Nederlanders de afwatering van het grensgebied door de Passluis dicht te houden. De Oostenrijkse keizer gaf in 1784 de opdracht voor de bouw van de Hazegrassluis, een dubbele afwateringssluis van baksteen en kalksteen, waarvan de twee sluizen, elk met een breedte van 4,1 meter, door een tussenmuur werden gescheiden. Het geheel was gefundeerd op een houten raamwerk aangebracht in twee lagen en rustend op ingeheide palen. De Keizer besloot na een inspectiebezoek de sluis met een fort te beveiligen, het Hazegrasfort.

In 1785 maakt het Verdrag van Fontainebleau een einde aan de geschillen, waardoor de nieuwe stellingen hun functie meteen verliezen. Het fort zou in 1794 nog eens gebruikt worden door de Fransen in hun offensief tegen Zeeuws-Vlaanderen. Ook in de 19de eeuw blijkt de site rond de sluis van groot strategisch belang. De restanten van het fort worden in het kader van de onafhankelijkheidsstrijd van België omgebouwd en hersteld als Leopoldfort. Een verdrag uit 1839 regelt de geschillen tussen Nederland en België. Het fort wordt verkocht: de stenen gebouwen worden tot een hoeve omgebouwd.

In de Eerste en Tweede Wereldoorlog wordt de plek rond de Nieuwe Hazegrassluis opnieuw een hele belangrijke locatie. Ter hoogte van het oude Hazegrasfort worden talrijke betonnen bunkers opgetrokken. In de Eerste Wereldoorlog wordt op deze plek een gedeelte van de Hollandstellung gebouwd. Deze heeft als doel een geallieerde landing op de Belgische of Nederlandse kust tegen te gaan. Deze bunkerlinie is een prototype, zowel op bouwkundig vlak, omdat hier voor het eerst gewapend beton in de bunkerbouw werd toegepast, als op vlak van militair defensief denken, omdat alle basisprincipes van het Duitse verdedigingsconcept hierin zijn verwerkt.

Het bestaande steunpunt wordt in het kader van de uitbouw van de Atlantikwall vanaf 1941 verder bijgewerkt. De nieuwe bouwwerken omvatten twee geschutstellingen op een cirkelvormige onderbouw, een bijhorende munitiebunker en een ronde geschutstelling met een reeks manschapverblijven van baksteen en beton aangelegd op de driehoekige weide ten zuiden van de hoeve.

Retranchement

Voordat Retranchement (= verschansing) een rustig polderdorp werd, was het een belangrijk militair bolwerk die aan Staatse zijde de monding van het Zwin beheerste. Het Fort Terhofstede werd in 1604 aangelegd, en na aanpassingen in 1622 omgedoopt tot Fort Nassau. Het grote versterkingswerk Retranchement werd aangelegd in 1621, aan het einde van het Twaalfjarig Bestand. Het bestond uit twee forten: Nassau en Oranfrje, en twee wallen die de forten met elkaar verbonden. Later werden er nog aanpassingen gedaan. Het tweede fort – Fort Oranje - werd in hetzelfde jaar aangelegd, maar verdween later door een stormvloed in 1682, en is nu nog nauwelijks herkenbaar in het landschap. De hoge steile wallen, grachten en Fort Nassau zijn nog goed te zien.

Even buiten Retranchement ligt de redoute Berchem, gebouwd in 1643 op de westelijke punt van de Bewesten Terhofstedepolder, ongeveer 1 km ten zuiden van het buurtschap Terhofstede. Aangezien in 1648 de Vrede van Münster werd gesloten, verviel de functie van deze versterking en ze werd al spoedig verlaten, waarna ze in verval raakte. In 1784 werd ze weer voor korte tijd in gebruik genomen. Inmiddels is de versterking weer in het landschap opgebouwd.

Sluis

In 1587 startten de Spanjaarden met het beleg van de vesting Sluis. De ‘keuze’ voor deze havenstad was ingegeven door de nood aan goede uitvalshavens voor de nakende expeditie van de Spaanse Armada op Engeland. Vanuit de stad Sluis waren de dijken ter verdediging doorgestoken. De aangewende belegeringstactiek was de omsingeling van de stad en het afsnijden van de bevoorrading. Na een hevige strijd gaf de stad Sluis zich op 5 augustus 1587 over. In 1604 waren de troepen van de Staatsen voldoende hersteld om een aanval op te starten met als inzet de havenstad Sluis en Westelijk Zeeuws-Vlaanderen. Deze actie kaderde in een poging om de havenstad Oostende, die al gedurende vier jaar onder beleg lag, te ontzetten.

Rond de stad werd een indrukwekkende circumvallatie aangelegd. In augustus viel de stad Sluis in handen van de Staatsen. Oostende kwam echter hetzelfde jaar nog in Spaanse handen terecht. Spaanse pogingen om de stad opnieuw te veroveren werden afgeslagen. In 1747 en 1794 werd het nog even door Franse troepen ingenomen, in 1830 door Belgische opstandelingen. De vesting werd in 1816 opgeheven. De restanten van enkele poorten werden de afgelopen decennia hersteld. De omwalling is nog goed herkenbaar, inclusief de grachten. Je kunt bijna volledig rond de versterkte stad wandelen.

Programma voor de Zwinstreek Fortennacht - Open Monumentendag 2011 Fortennacht: zaterdagavond 10 september 2011 Open Monumentendag Nederland: zaterdag 10 september 2011 Open Monumentendag Vlaanderen: zondag 11 september 2011
	Open Monumentendag Knokke-Heist Sint-Antonius AbtKerk - Heist  Wandeling: De zee geeft, de zee neemt - Heist Tentoonstelling: Zorg voor de doden - Heist Saint-George’s Anglican Church - Knokke Wandeling: Kleyne Vlakte - Zwin Kalfmolen - Knokke Molen van Callant - Ramskapelle For Freedom Museum - Ramskapelle Wandeling – Fort Sint-Donaas - Westkapelle/Sluis Fietstocht – Spaanse en Staatse Forten	OMD Zwinstreek Nederland (10 september) Gemeente Sluis OMD Zwinstreek Vlaanderen  (11 september) Gemeente Damme Gemeente Maldegem Gemeente Sint-Laureins Fortennacht (10 september) Fortennacht Knokke-Heist Fortennacht Zwinregio	Praktische info  Gratis touristisch treintje (Uurrooster) Algemeen overzicht Open monumentendag Knokke-Heist Lokale brochure (PDF) Kinderen Kleurwedstrijd Suske en Wiske