Heendam - Hondsdam

Prof. J.E. De Langhe

De stad Damme dankt haar naam aan de in de 12de eeuw opgeworpen dam op de waterweg, ni. de Ee (hypercorrect Ede), die Brugge met de zee via de Zwijn-Zinkval-delta verbond.   (1)(2)  

Volgens een zin uit de kronieken van Sint-Bertinus (1180) heette de nederzetting aldaar oorspronkelijk Hendam. Iets later duikt een tweede naam Hondsdam op. De Hou (3) beschouwde die in een zegel staande naam als “apocrief’, ongeloofwaardig, maar het is thans bewezen dat hij inderdaad heeft bestaan. Sinds de 13de eeuw is het Dam en tenslotte Ten Damme, Damme. Wat betekenen die oude namen “Hendam en Hondam”?

1) Hendam (lees Heendam) betekent niet “Dam op de Ee of Ede”. Zo’n verklaring is onwaarschijnlijk om fonetische en grammaticale redenen. De van de waterloop Ee afgeleide dam naam zou Eedam, Edam luiden, zoals de Hollandse gemeentenaam Edam.

Er moet dus elders gezocht worden. Ik zie geen andere uitweg dan het oude woord heen, een in talrijke Noord-Nederlandse plaatsnamen (o.a. in Biesbos) gebruikte plantnaam, thans nog levend in Groningen en Friesland. Enkele voorbeelden zijn: Hensloot, Heenvliet, Heenplaat e.a. Het mooiste voorbeeld is wel Eendracht, Zeeuws water ten N.O. van het eiland Tolen: Heendrecht in 1248 (drecht = waterloop).  (4)

De “heen” genaamde plant is riet, zegge of bies, nader bepaald Scherpezegge (Carexacuta) of Stijvezegge (Carex elata) en Zeebies (Scirpus maritimus). Heen is trouwens de officiële Nederlandse naam van de laatstgenoemde soort, een algemeen in de kuststreken (ook bij ons) groeiende plant langs waterkanten, in sloten en op schorren, met voorkeur voor iets brakkegrond. Het is natuurlijk niet met zekerheid uit te maken welke soort met heen in Heendam bedoeld is: riet, zegge of zeebies. Na het opwerpen van de dam werd de afgesloten geul snel overwoekerd door riet, een uiterst vitaal en bovendien nuttig gewas, dat met de harde dolk scherpe toppen van zijn lange uitlopers door de harde kleigrond boort. Zou Heendam dan Rietdam zijn?

Zeebies is eveneens een snelgroeiend, krachtig gewas met lange, van knollen voorziene wortelstokken, van groot nut voor het versterken van dijkvoeten en daarom beschermd in de polders. Over de oorsprong van de plantnaam heen heerst grote twijfel. Volgens sommige taalkundigen is het een Germaans woord, dat verwant is met het Griekse koonos, dat scherpe unt, scherpe kegel betekent. Dit past wel voor de voornoemde rietdolken, alsook voor de kegelvormige bloeiwijzen van de bedoelde zeggen en biezen.

2) Is de naam Hondsdam via Honddam ontstaan uit Heendam? Neen! Hondsdam is geen volks-etymologische interpretatie van Heendam. Het komt wel meer voor dat een plaats oorspronkelijk twee namen heeft, waarvan de ene de andere verdringt of waarbij ze allebei blijven bestaan, de ene in de ambtelijke schrijftaal, de andere in de volksmond. Hier is Heendam verdwenen en is Hondsdam afgesleten tot Dam, Damme.

De naam Hondsdam met bindings-s tussen de elementen honden-dam kan op verschillende wijzen worden verklaard.

Eerste verklaring. De bedoelde bindings-s is een schakel, gebruikt naar analogie met plaatsnamen op basis van persoonsnamen, wellicht als z.g. “personificatie verschijnsel”, zoals bijv. in de plaatsnamen Diksmuide en Zandshoofd (Nieuwpoort in de 12de eeuw), waarin de woorden dik en zand geen persoonsnamen zijn. Als we een dergelijke verklaring aannemen, is het eerste element van Hondsdamme een watemaam Hont of Honte: Hontsdamme. Als er zo’n Hont of Honte in de buurt van Damme heeft bestaan, dan heeft deze verklaring wel een stevige grondslag.

Tweede verklaring. Ik geef de voorkeur aan een meervoudige, meer voor de hand liggende verklaring, volgens dewelke de bedoelde medeklinker tussen de twee elementen van de naam de genitiefuitgang van de persoonsnaam Hondo is. Dus Hondo‘s dam, Hondsdam. Hondo of Hundo (Germaans hunda-= canis) was een algemeen verspreide mansnaam, die we in talrijke toponiemen aantreffen: Hondegem, Hondelingen, e.a.

Wie was die Hondo? De bouwer van de dam? De pachter van de dam die er zijn vee liet grazen? De man die bij noodweer een bres had gedicht? Wie kan het weten!

Met deze etymologie begrijpen we nu ook beter het volksverhaal volgens hetwelk een bres in de dam kon worden gedicht door een hond er in te werpen en ze daarna vol te storten met aarde. Een verhaal, gesuggereerd door de eertijds nog algemeen begrepen naam van de dam.

Voetnoten

1. M. Coornaert, waar en wanneer is Damme ontstaan? in: Rond de Poldertorens, 28, pp. 51-84.
2. Ik schrijf niet Zwin, maar Zwijn, wegens de uitspraak met scherpe i.
3. K. De Flou, VI, kol. 243.
4. H. Moerman, Nederlandse Plaatsnamen, 1956. M. Schonveld, Nederlandse Waternamen, 1955.