De Livinusverering in de Sint-Niklaaskerk te Westkapelle

Marc De Meester, Jan Lavaert

1. De Livinusverering in de kerk van Westkapelle

De patroonheilige van de kerk van Westkapelle is Sint-Nikolaas van Myra. Maar er was sinds de negentiende eeuw ook een Livinusverering in deze kerk. De stichting ervan gebeurde in 1875 door pastoor Crevits, die ervoor, in 1866, al de congregatie van de Onbevlekte Ontvangenis stichtte in de kerk[1]. Joannes Albertus Crevits (1796-1877) was pastoor in Westkapelle van 1843 tot 1876. Hij was afkomstig van Woumen[2] en moet zeker de grote Livinusverering in Elverdinge gekend hebben (fig.1 a en fig.1 b). Hij liet zich wellicht daardoor inspireren.

Fig.1a. Heiligenmedaillon H. Livinus; zilver, diameter: 1,8 cm; collectie Museum Sincfala, Knokke-Heist (deelcollectie devotionalia)

Een relikwie van de heilige Livinus werd aangevraagd aan de bisschop van Brugge, Mgr. Jean Joseph Faict (1813-1894)[3]. Het was toen volop de periode van de neogotieke restauraties en daarin paste ook de vernieuwde aandacht voor de reliekenverering van de eigen lokale Vlaamse en middeleeuwse heiligen. De reliek werd verkregen op 12 maart 1875 en staat ingeschreven in de Elenchus Reliquiarum van het Bisdom Brugge[4]. De reliek draagt het nummer
8966 en staat vermeld als S. Livini E. M.- EDB (Elenchus Dioecesis Brugensis) nr 8966 of S. Livini DBEL (Dioecesis Brugensis ELenchus) 8966. De reliekenbrief is ondertekend door de secretarissen Wemaer en A. Duclos. De relikwie bevond zich in de kerk in een ronde zilveren negentiende eeuwse reliekhouder[5] (fig.2).

Fig.2. Reliek van de heilige Livinus in een zilveren negentiende-eeuwse reliekhouder; Sint-Niklaaskerk Westkapelle

Op 17 maart 1875 richtte Mgr. Faict de Confraternitas (broederschap) van de H. Livinus op, met pastoor Crevits als director. Een brief van paus Pius IX, gedateerd op 11 mei 1875, legde de voorrechten en de verplichtingen van de broederschap vast[6]. Bernardus Schram (f 23 oktober 1889), echtgenoot van Cecilia Schram, en sluismeester van de Watering Eiesluis - Groot Reygaertsvliet, was lid van de Confrerie van de H. Livinus[7].

Op een affiche van 1 september 1953 waarop een negendaagse plechtigheid ter ere van de heilige Livinus in Westkapelle werd aangekondigd (fig.3), wordt vermeld dat de broederschap met vele aflaten was verrijkt en dat de leden van de broederschap genoten van verschillende aparte missen voor hun ziel en welzijn[8]. Emilius Franciscus Delbecque (1832-1905), pastoor te Westkapelle van 1884 tot 1905[9], legde zich er ten zeerste op toe om de eredienst ter ere van de heilige Livinus aan te moedigen en te bevorderen[10]. Volgens J. Opdedrinck schonk hij een "sierlijk beeld” van Sint-Livinus aan de kerk[11].

Fig.3. Affiche "Negendaagse plechtigheid ter ere van de Heilige Livinus in Westkapelle”, 1 September 1953; 55 x 73 cm; vervaardiger: drukkerij O. Plasschaert, Westkapelle; uitgever: kannunik en secretaris M. Carpentier van Brugge; collectie Museum Sincfala, Knokke-Heist (deelcollectie affiches, rubriek evenementen)

In de sacristie in de kerk bevond zich een borstbeeld van de heilige Livinus. In de catalogus bij de tentoonstelling "Stille Getuigen - De kerk van Westkapelle" in 2013 wordt vermeld dat de buste, die ook gebruikt werd als Sint-Niklaasbeeld in de processie, aan de kerk geschonken werd door pastoor Delbecque[12].

Links in de zuidzijbeuk van de kerk bevond zich nog een beeld van Sint-Livinus. Dit beeld is tijdens de brand van 26 maart 2013 verloren gegaan[13]. Sint-Livinus was gekleed als bisschop-missionaris en hij had een tang in de hand met zijn uitgetrokken tong, wat verwijst naar zijn martelaarschap[14]. Het beeld van Sint- Livinus werd ca. 1900 geleverd door de firma Billaux-Grosse uit Brussel, die haar beelden aankocht in het atelier van Bressers-Blanchart te Gent[15]. Dit gerenommeerde atelier voor beeldhouw- en schilderkunst dat zijn activiteiten startte in de tweede helft van de negentiende eeuw en ermee stopte in 1972, maakte artikelen in neogotische stijl voor de decoratie en inrichting van kerken, kapellen, kloosters en woningen, o.a. beelden in hout en in plaaster gegoten, meubilair, sculpturen, figuratieve en decoratieschilderwerken. Het had werkplaatsen in Gent en in Maaltebrugge bij Sint-Denijs-Westrem[16].

In het zuidzijkoor van de kerk was er, naast de banken voor de Sint-Niklaas- en de O.L. Vrouwmeesters, ook een gestoelte voor de verschillende Livinusmeesters. Deze banken van verniste bleke eik werden aangekocht in 1909, bij het einde van de kerkverbouwing, ter verfraaiing van het kerkinterieur[17]. Het betrof vier zitplaatsen. De Livinusmeesters hadden o.a. als taak de kaarsen te verkopen ter ere van Livinus. Reeds in de middeleeuwen hadden de kerk- en dismeesters hun voorbehouden plaats in de kerk[18]. Op de reeds eerder vermelde affiche van 1 september 1953 met de aankondiging van een negendaagse plechtigheid ter ere van de heilige Livinus in Westkapelle staat "dat men bij de meesters van de broederschap waslicht, medalien en litanie van de H. Livinus kon verkrijgen"[19].

Fig.4: Kapelletje van de Livinusommegang rond de kerk van Westkapelle: Livinus bekeert de Vlamingen. Foto: Jan Bode, Westkapelle

Fig.5: Kapelletje "Livinus wordt bisschop gewijd", rond de kerk van Westkapelle (detail). Foto: Jan Bode, Westkapelle

 Fig. 6: Kapelletje "Livinus beschermt de vissers", rond de kerk van Westkapelle (detail). Foto: Jan Bode, Westkapelle

Fig. 7: Kapelletje "Livinus bekeert de Vlamingen", rond de kerk van Westkapelle (detail). Foto: Jan Bode, Westkapelle

Fig.8: Kapelletje "Livinus geneest de zieken", rond de kerk van Westkapelle (detail). Foto: Jan Bode, Westkapelle

Fig.9: Kapelletje "Livinus wordt gemarteld", rond de kerk van Westkapelle (detail). Foto: Jan Bode, Westkapelle

2. De Livinusommeqanq te Westkapelle

Eduard Lagace, pastoor te Westkapelle van 1905 tot 1912, had de wens om een ommegang rond de kerk in te richten met zeven kapelletjes ter ere van Sint-Livinus waarop taferelen uit het leven van de heilige zouden afgebeeld worden[20]. Voor de Eerste Wereldoorlog was er in Elverdinge reeds een ommegang met zeven statiën van Sint-Livinus en de toeloop was daar toen zeer groot, vooral op St.-Pietersdag, toen duizenden bedevaarders naar Elverdinge stroomden[21].

Uiteindelijk werd dit in Westkapelle pas uitgevoerd in 1953 onder Leo Carbonez, pastoor te Westkapelle van 1947 tot 1960[22]. Toen werden er vijf Livinuskapelletjes opgericht, met vijf taferelen uit het leven van Sint-Livinus (fig.4):

• Livinus wordt bisschop gewijd (fig.5)
• Livinus beschermt de vissers (fig.6)
• Livinus bekeert de Vlamingen (fig.7)
• Livinus geneest de zieken (fig.8)
• Livinus wordt gemarteld (fig.9).

De vijf reliëfs werden gebeeldhouwd door Michiel Poppe[23].

De ommegang van Livinus voorbij de vijf Livinuskapelletjes tijdens de negendaagse van de heilige Livinus vond nog plaats tot ca. 1960[24]. Sint-Livinus werd in Westkapelle aangeroepen tegen reuma en allerhande andere lichaamskwalen[25]. Vooral de vissersvrouwen van Heist kwamen bidden om zijn bescherming voor hun mannen op zee[26].

Op de affiche van 1 september 1953 met de aankondiging van de negendaagse plechtigheid ter ere van de heilige Livinus in Westkapelle staat vermeld dat Sint- Livinus een "bijzondere patroon tegen flerecijn - rhumatismus - lamheid - koortsen - maagpijn - lijdende ogen en andere pijnlijke kwalen'' was[27]. De negendaagse plechtigheid startte op 12 november en eindigde op 20 november. Op 12 november, feestdag van de heilige, was er een plechtige hoogmis ter ere van Livinus. Op de zondag van de novene werd de ommegang ter zijner ere gehouden en tijdens de negendaagse plechtigheid werd er ook een "solemneel jaargetijde"[28]voor de afgestorven leden van de Broederschap van de H. Livinus gezongen. Op de laatste dag van de novene (20 november) was er een gezongen mis ter ere van de heilige Livinus namens de broederschap. Op de affiche stonden ook alle uren waarop de verschillende missen op al de dagen van de novene plaatsvonden en er werd ook op vermeld dat er na de verschillende diensten gezegend ging worden met de relikwie van de heilige Livinus. Dit kon ook tijdens het jaar op vraag van bedevaarders[29].

Op zes kleine getypte fiches, gevonden achteraan in een boekje met als titel "Nader bij U", staan de gebeden die bij elke statie werden uitgesproken. Dit boekje werd gevonden in de sacristie van de kerk in 1994. De datum van het opmaken van deze fiches en de periode van het gebruik ervan zijn onbekend. Mogelijks werden de fiches getypt door Firmin Latruwe, pastoor te Westkapelle van 1977 tot 1989.

Hieronder de teksten op deze fiches:

"1° kapel: De H. Livinus wordt tot aartsbisschop gewijd

Bid voor ons, H. Livinus
Opdat wij de beloften van Christus waardig worden.
laat ons bidden: Barmhartige Jezus,
geef ons door uw oneindige verdiensten, de genade
om naar het voorbeeld van de H. Livinus, een heilig leven te leiden
in de staat waartoe gij ons geroepen hebt; gij die leeft en heerst in de
eeuwen der eeuwen. Amen.

2°kapel: De H. Livinus beschermt de vissers en hel pt de noodlijdenden.

Bid voor ons, H. Livinus
Opdat wij de beloften van Christus waardig worden.
laat ons bidden: Algoede God, wij bidden U, door de verdiensten
van de liefdadige bisschop Livinus,
geef ons de genade van liefdadigheid, opdat wijzelf in onze lichamelijke
of geestelijke nood,
zoveel te eer verhoord en verlost
zouden worden. Door J.C.O.H. Amen.

3°kapel: De H. Livinus verkondigt het christendom geloof[30] in onze streken.

Bid voor ons, H. Livinus
Opdat wij de beloften van Christus waardig worden.
laat ons bidden: Almachtige God, op voorspraak
van de H. Livinus, apostel van Vlaanderen, smeken wij om de genade
het woord Gods met aandacht te aanhoren en er ons leven naar te
leiden. Door J.C.O.H. Amen.

4°Kapel: De H. Livinus geneest allerhande ziekten.

Bid voor ons, H. Livinus,
Opdat wij de beloften van Christus waardig worden.
Laat ons bidden:
Barmhartige God, wij smeken u door de talrijke verdiensten van de H. Livinus, geef aan de zieken die hier komen bidden, de gunst van genezing,
opdat zij in het tijdelijke ondersteund en geholpen,
te meer naar de eeuwige goederen zouden trachten te streven.
Dit vragen wij U door J.C.O.H. Amen.

5°Kapel: De H. Livinus sterft de marteldood.

Bid voor ons, H. Livinus
Opdat wij de beloften van Christus waardig worden.
Laat ons bidden:
Goede Jezus,
die door uw dienaar de H. Livinus, veel wonderen hebt gedaan, wij bidden U, door de verdiensten van sint Livinus' marteldood, geef, als het hun zalig is genezing aan de zieken en noodlijdenden die hier komen bidden.
Gij die leeft in de eeuwen der eeuwen. Amen.

Slotgebed

Laat ons bidden:
Verleen ons Heer,
door de verdiensten van de H. Livinus, aartsbisschop van Schotland en apostel van Vlaanderen, dat wij verlost mogen worden van alle kwalen en onze tong altijd weerhouden van kwetsende of ongepaste woorden, maar ze gebruiken om U te loven en onze evennaaste te helpen.

Dit vragen wij U door J. C. O.H. Amen."

3. Het verhaal van het leven van de heilige Livinus

Het gangbare verhaal over het leven van Sint-Livinus wordt toegeschreven aan een zekere monnik, Bonifatius genaamd. Hij zou de "Passio sancti Livini" geschreven hebben[31]. De "Passio sancti Livini" dateert van wellicht omstreeks 1049, en in elk geval van voor 1058[32]. Het verhaal is zeker ongeveer 400 jaar na de dood van Livinus geschreven[33]. Deze pseudo-Bonifatius is zeker niet de bekende Heilige Bonifatius, een van de belangrijkste missionarissen en kerkhervormers in het Frankische rijk, bisschop en de apostel van de Duitsers genoemd, aangezien die geboren was ca. 672 - 675 en vermoord bij Dokkum in 754 of 755[34].

Livinus zou omstreeks 580 geboren zijn in Ierland[35]. In de "Passio sancti Livini" wordt verteld dat Livinus de zoon was geweest van de Schotse senator Theagnius en de Ierse koningsdochter Agalmia. Hij werd gedoopt door de heilige Augustinus van Canterbury (f 604/605) en genoemd naar zijn overleden oom, aartsbisschop en martelaar van Humbrie. Nauwelijks negen jaar oud zou Livinus al twee door de duivel bezetenen hebben genezen. Samen met drie leerlingen, de missionarissen Foillanus, Helia en Kilianus, stak hij op bevel van een engel te voet de zee over om zich aan te sluiten bij bisschop Augustinus, die hem opleidde tot priester. Nadien werd hij bisschop[36]. Vervolgens reisde hij naar het vasteland, waar hij met een aantal gezellen geland zou zijn in de buurt van de huidige plaats Saint-Omer in Noord-Frankrijk[37]. Hij verbleef eerst dertig dagen in de Sint-Baafsabdij te Gent vooraleer hij naar Brabant trok om heidenen te bekeren en mirakels te verrichten. In Houtem (het huidige Sint- Lievens-Houtem) werd hij, terwijl hij aan het prediken was, aangevallen door een groep heidenen die hem zijn tong uitrukten. God genas hem echter wel van die verwonding, maar het martelaarschap bleek onafwendbaar[38]. Uiteindelijk werd hij op12 november 657[39] of ca. 665[40] onthoofd in Esse (het huidige Sint- Lievens-Esse). Op de hoogte gebracht van de moord op Livinus haastte een zekere Craphaildis, wiens zoon, de dertienjarige Brictius, nog onlangs door Livinus was genezen en gedoopt, zich naar de plaats van het ongeluk. Omwille van haar medeleven met het lot van Livinus doodden diens beulen ook haar en hakten ze zelfs Brictius in stukken. Livinus zou daarop samen met Brictius zijn begraven[41] in Houtem[42]. Livinus zou in 842 zijn heiligverklaard. Zijn gebeente werd in 1007 van Houtem naar de Sint-Baafsabdij te Gent overgebracht, waar het in 1578 verloren ging tijdens de Tweede Beeldenstorm[43].

4. Wie was de ware Livinus?

Volgens verschillende auteurs is Livinus een fictief persoon[44] en is de Vita Levini historisch onbetrouwbaar[45], gefantaseerd en pure legende, uitgevonden door de monniken van Sint-Baafs[46] De "Passio sancti Livini" is ontstaan uit de rivaliteit van de twee Gentse abdijen, Sint-Pieters op de Blandijnberg en Sint-Baafs bij de samenvloeiing van Leie en Schelde vlakbij de vroegste handelskern van het latere Gent, in een strijd om rijkdom en prestige en ongelijke politieke steun bij de heropbouw na de verwoestingen door de Noormannen[47]. De Sint-Pietersabdij kreeg vooral steun van de graven van Vlaanderen[48] en de Sint-Baafsabdij van de Duitse keizer en koning[49]. Het conflict werd vaak via hagiografische teksten en dan vooral via de redactie van heiligenlevens gevoerd[50] In een brief gericht aan gravin Otgivia (995-1030), gemalin van de graaf van Vlaanderen, Boudewijn IV met de baard (ca. 980­1035), geschreven voor 1030 door Othelbold, abt van de Sint-Baafsabdij van 1019-1034, duikt voor de eerste maal de naam van de tot dan toe onbekende heilige, Livinus, op. Othelbold vertelde in die brief heel summier dat Livinus uit "Scottia"[51] was overgekomen om te bidden en in een oud, niet nader genoemd domein van de Sint-Baafsabdij, de marteldood was gestorven[52].

In de jaren 1040 werd de rivaliteit tussen de beide abdijen weer sterk opgerakeld door toedoen van de Sint-Pietersabdij met onterechte claims op delen van het oude Sint-Baafsdomein en een discussie over de eerste Gentse abt, Florbertus[53] De Sint-Baafsabdij reageerde hierop via een nieuwe stap in haar creatieve hagiografie en dit met de "Passio sancti Livini", waarin nu een gedetailleerde levensbeschrijving van Livinus tot stand kwam[54]. Het werd gepresenteerd als een oude tekst van de hand van de bekende missionaris Bonifatius[55] en moet begrepen worden in een context van tekstmanipulaties[56].

Het verhaal zou kunnen gebaseerd zijn op het oudere "Vita sancti Lebuini" over de Saksenapostel Lebuinus van Deventer[57]. De Heilige Lebuinus was een geloofsverkondiger in Friesland, die omstreeks 780 te Deventer stierf, en wiens feestdag eveneens op 12 november werd gevierd.

In het levensverhaal van Livinus werd ook de vroegste geschiedenis van de Sint-Baafsabdij handig in de verf gezet, door te vermelden dat Livinus tijdens zijn verblijf aldaar ontvangen zou zijn door abt Florbertus, de eerste abt van de oudste abdij van Gent[58].

In een tekst die stamt van rond het einde van de elfde tot de eerste helft van de twaalfde eeuw en mogelijk al van voor 1083, de "Translatio sanctorum Livini et Bricii pueri Gandavum an.1007", werd verteld hoe de relieken van Livinus in 1007 door abt Erembold overgebracht werden van Houtem naar de Sint- Baafsabdij. Ook aan de historische waarheid in deze tekst wordt door historici weinig geloof gehecht[59].

Andere auteurs, zoals o.a. Albert Delahaye, suggereerden dan weer dat Lebuinus een Noord-Nederlandse variant was van de Frans-Vlaamse Lievin[60].

Een argument dat soms aangevoerd wordt voor het werkelijk bestaan van Sint- Livinus is het feit dat indien de monniken van Sint-Baafs valse relieken uit het naburige Houtem hadden overgebracht, die van de Sint-Pietersabdij zeker zouden hebben gespot met die vervalste verhalen en valse relieken, maar blijkbaar erkenden zij dat de relieken van Sint-Livinus echt waren[61]. In elk geval zijn er tot op heden geen expliciete reacties op de "Passio sancti Livini" vanuit de Sint-Pietersabdij overgeleverd[62].

Kon Livinus trouwens wel van lerse (zoals bijvoorbeeld Sint-Guthago) of Schotse afkomst zijn, gezien zijn Germaanse naam? Lieven is afkomstig van het Germaanse "leuba wini" en betekent lieve vriend[63].

Volgens een andere visie zijn er te weinig argumenten om Livinus als afgietsel van Lebuinus te beschouwen en ook omgekeerd[64]. Beiden zijn ergens duidelijk met elkaar verbonden, maar tegelijkertijd ook verschillend qua verhalen en verering. Misschien zijn ze beiden verre echo's van een al dan niet lokaal bekende Angelsaksische persoon genaamd "Leofwine", die tijdens de christianisatie gebruikt zijn als hefboom om het christelijke geloof te verbreiden bij Saksen nabij (Frans-) Vlaanderen en Deventer. Gent kreeg dan zijn Livinus en Deventer zijn Lebuinus[65]. Leofwine was een vaker voorkomende naam bij de Anglo-Saksen[66].

5. Livinus in Vlaanderen en omstreken

Livinus is een van de patroonheiligen van de stad Gent. Reeds rond 1073 bleek dat hij toen al een gerespecteerde reliekheilige in Gent was[67]. De Sint- Baafskathedraal bezit het prachtig versierde negende-eeuwse Livinus- evangeliarium, dat gezien de datering echter weinig met Livinus te maken kan hebben[68] en waarschijnlijk zelfs niet van monastieke origine is[69]. Vroeger werd het vereerd als een relikwie omdat men het beschouwde als zou het aan Livinus hebben toebehoord[70] Dit kostbare boek wordt eenmaal per jaar uitgestald in de Sint-Lievenskapel van de kathedraal[71].

In de crypte van de kathedraal bevindt zich een muurschildering van rond 1480­1520 waarop de heilige Livinus staat afgebeeld, met de andere patroonheilige van de stad Gent, Sint-Macharius[72].

Op het beroemde Lam Gods (1420-­1432) van Hubert en Jan Van Eyck, eveneens in de St.-Baafskathedraal van Gent, staat Sint-Livinus afgebeeld op het middenpaneel met de aanbidding van het Lam, aan de rechter kant bij de groep der martelaren, gemijterd met in zijn linkerhand een staf en in zijn rechter een tang met de tong[73] (fig. 10).

Reeds rond halfweg de elfde eeuw moet er al een begin zijn gemaakt met een jaarlijkse bedevaart met de relieken van Livinus van de Sint-Baafsabdij naar Houtem[74] In 1540 werd de processie vanuit Gent verboden door keizer Karel V wegens ongeregeldheden en wantoestanden[75].

Naast St-Lievens-Houtem is ook St- Lievens-Esse naar Livinus genoemd en hier bevindt zich een Lievensbron met een beeld van de heilige[76].

Fig. 10. De heilige Livinus afgebeeld op het schilderij "Het Lam Gods" van de gebroeders Van Eyck in de Sint-Baafskathedraal te Gent (detail). Hij is te herkennen aan de tang met de tong in zijn rechterhand. © Closer to Van Eyck: Rediscovering the Ghent Altarpiece, http://closertovaneyck. kikirpa. be/#home/sub=open

Ook in Elverdinge bij leper werd Livinus vereerd. Hier verwierf men rond 1800 een houten reliekborstbeeld van hem[77] en rond de Sint-Petrus- en Pauluskerk wordt hier elk jaar van 29 juni tot 9 juli de Livinusommegang gehouden. Deze ommegang bestaat uit zeven staties waarvan de laatste in de kerk gelegen is. Deze staties werden in 1890 opgesteld door Ch. L. Billau, pastoor van Elverdinge[78].

Fig. 11: Een van de zeven statiekapelletjes van de H. Livinusommegang rond de Sint- Petrus- en Pauluskerk te Elverdinge: "De heilige Livinus draagt zijn eigen hoofd"; © http://www. kerkeninvlaanderen.be

Op een van deze reliefs staat afgebeeld hoe Livinus met zijn afgeslagen hoofd in zijn handen wegloopt[79] (fig. 11). Pastoor Billiau stelde ook een handboekje op waarin naast een korte levensbeschrijving van Sint-Livinus, ook de manier van ommegang doen en de litanie van de heilige Livinus beschreven staan[80]. Een exemplaar van dit boekje bevindt zich in de collectie van Museum Sincfala te Knokke-Heist (fig. 12). In Elverdinge bestaat er ook al lang een broederschap van Sint- Livinus[81].

Het was hier in Elverdinge dat pastoor Joannes Crevits waarschijnlijk zijn inspiratie opdeed voor de Livinusverering te Westkapelle, gezien hij afkomstig was van

Woumen dat dichtbij Elverdinge is gelegen. Emilius Delbecque, die de Livinusverering te Westkapelle sterk stimuleerde, was vooraleer hij naar Westkapelle kwam, eerst nog van 1866 tot 1869 onderpastoor in Voormezele en van 1869 tot 1878 in Lo[82], twee gemeenten die ook in de buurt van Elverdinge gelegen zijn.

Fig. 12: Handboekje der zeven statiën van de H. Livinus, Ch. L. Billiau, 1890; druk: Firma Lamoot, Elverdinge. Boekje
met dunkartonnen gele kaft, zwarte druk; 32 pagina's en kaft; 13,5 x 9,5 x 0,1 cm; op de achterflap staat een illustratie van de kerk van Elverdinge en de tekst Noveen van 29 juni tot 7 juli'. 
Inhoud: een korte levensbeschrijving van Sint-Livinus, de manier van ommegang doen,de litanie van de heilige Livinus en de Broederschap van de H. Livinus . Collectie Museum Sincfala, Knokke-Heist (deelcollectie devotionalia)

ingericht rond het kerkhof van ELVERDINGE in 1890 opgesteld door CH. L. BILLIAU, pastoor te Elverdinge

Ook Eduard Lagace die als eerste het idee van een Livinusommegang in Westkapelle lanceerde, was voor hij pastoor werd te Westkapelle pastoor in Zuidschote[83], eveneens vlakbij Elverdinge. Misschien heeft dit bij hen een rol gespeeld in hun initiatieven betreffende de Livinusverering te Westkapelle.

Naast Elverdinge en Westkapelle is er ook een Livinusommegang in Houthave[84]. Deze bestond uit vijf kapelletjes rond de parochiekerk ter aanroeping van de heiligen Livinus en Apollonia[85]. En ook in Zonnebeke kent men een Livinusverering met een kapel[86].

Uit het Noordfranse Merck-Saint-Lievin, nabij Saint-Omer, zijn zestiende-eeuwse koperen medailles bekend waarop Livinus is afgebeeld met zijn kenmerkende attribuut: de tang met de uitgerukte tong[87].

In de Zeeuwse stad Zierikzee werden in de zestiende eeuw straffen uitgesproken tot een bedevaart naar Sint-Lieven in Gent[88]. Van geen enkele andere stad in Zeeland of Vlaanderen zijn dergelijke strafbedevaarten naar Livinus bekend[89]. De verklaring hiervoor is dat Livinus de patroonheilige van de stad Zierikzee was en de plaatselijke kerk, de Sint-Lievensmonsterkerk, aan de heilige was gewijd. Van deze kerk is nu nog alleen een deel van de toren overgebleven[90]. Aan deze kerk was ooit een kapittel van kanunniken verbonden, die in de vijftiende eeuw relieken van Sint-Livinus zou hebben gekregen van de Sint-Baafsabdij in Gent[91]. Zijn feestdag op 12 november werd toen ook gevierd in Zierikzee[92] en in de zomer werd zijn reliek in de jaarlijkse ommegang van Sint-Lieven meegedragen[93].

In de Sint-Servaaskerk te Maastricht bevindt zich een klein zilveren reliekhoofdje met daarin een van de tanden van Livinus[94]. Deze reliekbuste dateert van het midden van de veertiende eeuw en was een geschenk van de abt van de Norbertijen van Tongerloo. Hoe deze abdij aan de relikwie was gekomen, is onbekend[95]. In de zeventiende eeuw werd naar een ontwerp van Peter Paul Rubens een zilveren reliekbuste van Livinus gemaakt voor de Sint- Baafskathedraal. In de kerken van Elverdinge en Ramskapelle bij Nieuwpoort, bevinden zich nog negentiende-eeuwse reliekborstbeelden van Livinus. Het is duidelijk dat de latere Livinus-reliekbustes teruggaan op een oude traditie van een Livinus-borstbeeld[96]. Het borstbeeld van Sint-Livinus in de kerk van Westkapelle past dus ook in deze traditie.

Sint-Livinus werd aangeroepen tegen hoofdpijn, zoals alle heiligen die onthoofd werden of een hoofd op de arm dragen[97]. Hij werd ook ter hulp geroepen voor de genezing van reuma[98], jicht, kanker, verzweringen en blindheid[99]. Ook voor de genezing van paarden en de bescherming van varkens werd hij ingeroepen[100].

De attributen waarmee Livinus vrijwel steeds wordt afgebeeld zijn een tang met een uitgerukte tong in[101] (fig. 13 en fig.14) en soms ook met honden die zijn tong verscheuren[102], wat verwijst naar het verhaal dat men hem in Houtem zijn tong uitrukte[103]. Het uitrukken van de tong staat symbool voor de pogingen van de heidenen om de christelijke boodschapper het zwijgen op te leggen[104].

Fig. 13: Beeld van Sint-Livinus in de Sint-Lievenskerkte Ledeberg, met zijn typische attribuut: de tang met tong. Foto: © Eric Hulsens

De marteldood van Livinus was in de zeventiende eeuw enkele malen het onderwerp van monumentale schilderingen. Het bekendst is het schilderij "Het martelaarschap van Sint- Livinus" uit 1633-1635 van Peter Paul Rubens dat zich in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van Belgie te Brussel bevindt105 (fig.15). Rubens schilderde het in opdracht van het klooster van de Jezuieten in Gent voor hun aan de heilige Livinus toegewijde kerk106.

Fig. 15: Schilderij "Het martelaarschap van Sint-Livinus" uit 1633-1635 van P. P. Rubens. Livinus wordt belaagd door een bende heidenen die hem de tong uitrukken en die aan de honden voeren. Tegelijkertijd verschijnen al straffende engelen die een panische angst veroorzaken bij de beulen en ook twee neerdalende engelen met de palm en de kroon van het martelaarschap. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van Belgie, Brussel

Fig. 14: Sint-Livinus met zijn typische attribuut: de tang met de tong erin. Paneel door Gerard Horenbout, ca. 1500; Suermondt-Ludwig-Museum, Aken, Duitsland

 Voetnoten

[1]  M. COORNAERT, Westkapelle en Ramskapelle. De geschiedenis, de topografie en de toponimie van Westkapelle en Ramskapelle met een studie over de Brugse Tegelrie. Boekdeel III, Tielt, 1981, p. 259.

[2]  J. OPDEDRINCK, Westkapelle. Geschiedkundige schets, in: Rond de Poldertorens, 1, nr.3, 1959, p.60.

[3]  J. LAVAERT, Gidsenboek voor de Sint-Niklaaskerk te Westkapelle, onuitgegeven werk, 2003, p.137 en 139.

[4]  Vanaf het Concilie van Trente (1545-1563) leverde de Kerk authenticiteitsbewijzen bij relikwieën om vervalsingen en wildgroei te belemmeren. Geauthentiseerde relikwieën en

relieken werden voorzien van een lakzegel en een nummer dat werd genoteerd in een stamboek van relikwieën, de Elenchus Reliquiarum.

[5]  J. LAVAERT, Gidsenboek voor de Sint-Niklaaskerk te Westkapelle, onuitgegeven werk, 2003, p.141; Stille Getuigen. De kerk van Westkapelle, catalogus tentoonstelling in CC Scharpoord, 15 september tot 6 oktober 2013, Davidsfonds Westkapelle, 2013, p.25.

[6]  J. LAVAERT, Gidsenboek voor de Sint-Niklaaskerk te Westkapelle, onuitgegeven werk, 2003, p.184.

[7]  IDEM, p. 18.

[8]  Deze affiche met als titel "Negendaagse plechtigheid ter ere van de Heilige Livinus in Westkapelle”, bevindt zich in de collectie van Museum Sincfala te Knokke-Heist (deelcollectie affiches, rubriek evenementen, nr. AFFEVXX00605) en werd gedrukt bij drukkerij O. Plasschaert te Westkapelle. De uitgever was kanunnik en secretaris M. Carpentier van Brugge.

[9]  J. OPDEDRINCK, Westkapelle. Geschiedkundige schets, in: Rond de Poldertorens, 1, nr.3, 1959, p.61.

[10] IDEM, p.61.

[11] IDEM, p.62.

[12] Stille Getuigen. De kerk van Westkapelle, catalogus tentoonstelling in CC Scharpoord, 15 september tot 6 oktober 2013, Davidsfonds Westkapelle, 2013, p.25.

[13] J. LAVAERT, Inventaris van de voorwerpen die in de brand van de St.-Niklaaskerk te Westkapelle op dinsdag 26 maart 2013 verloren gingen, in: Rond de Poldertorens, 55, nr.4, 2013, p.117.

[14] J. LAVAERT, Gidsenboek voor de Sint-Niklaaskerk te Westkapelle, onuitgegeven werk, 2003, p.6.

[15] IDEM, p.6.

[16] R. VERMEIREN, A. BERGMANS, Inventaris van het neogotische tekeningenarchief Bressers-Blanchaert ca. 1860-1914, KADOC Reeks inventarissen en repertoria 37, Leuven, 1993, p.2-4; J. CLEVEN, N. POULAIN, L. VAN SANTVOORT, Kunstenaarsateliers, in: Openbaar Kunstbezit Vlaanderen, 25, 1987, p.22.

[17] Stille Getuigen. De kerk van Westkapelle, catalogus tentoonstelling in CC Scharpoord, 15 september tot 6 oktober 2013, Davidsfonds Westkapelle, 2013, p.32; J. LAVAERT, Gidsenboek voor de Sint-Niklaaskerk te Westkapelle, onuitgegeven werk, 2003, p.56.

[18] J. LAVAERT, Gidsenboek voor de Sint-Niklaaskerk te Westkapelle, onuitgegeven werk, 2003, p.56.

[19] Affiche met als titel "Negendaagse plechtigheid ter ere van de Heilige Livinus in Westkapelle", zie noot 8.

[20] J. OPDEDRINCK, Westkapelle. Geschiedkundige schets, in: Rond de Poldertorens, 1, nr.3, 1959, p.64.

[21] IDEM, p.74.

[22] J. BALLEGEER, Kapellen in onze Zwinstreek, in: Rond de Poldertorens, 46, nr.2, 2004, p.73.

[23] IDEM, p.72.

[24] Stille Getuigen. De kerk van Westkapelle, catalogus tentoonstelling in CC Scharpoord, 15 september tot 6 oktober 2013, Davidsfonds Westkapelle, 2013, p.25.

[25] J. BALLEGEER, Ziekten, kwaaltjes, volksremedies, dokters en patronen, in: Rond de Poldertorens, 48, nr.3, 2006, p.92 en 103.

[26] J. LAVAERT, Gidsenboek voor de Sint-Niklaaskerk te Westkapelle, onuitgegeven werk, 2003, p.6.

[27] Met flerecijn werd jicht of reumatiek bedoeld, zie: J. BALLEGEER, Ziekten, kwaaltjes, volksremedies, dokters en patronen, in: Rond de Poldertorens, 48, nr.3, 2006, p.92.

[28] Solemneel jaargetijde: een plechtige of feestelijke jaarlijks terugkerende kerkdienst voor het zielenheil van een overledene.

[29] Affiche met als titel "Negendaagse plechtigheid ter ere van de Heilige Livinus in Westkapelle", zie noot 8.

[30] Het woord 'christendom' is met pen met zwarte inkt doorstreept en vervangen door 'geloof.

[31] M. COENS, L'auteur de la Passio Livini s'est-il inspire de la Vita Lebuini?, in: Analecta Bollandiana, 70, 1952, p.285-305.

[32] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.61.

[33] http://www.heiligen.net/heiligen/11/12/11-12-0700-lieven.php, geconsulteerd op 20/07/2015.

[34] https://nl.wikipedia.org/wiki/Bonifatius_(heilige), geconsulteerd op 20/07/2015.

[35] http://www.heiligen.net/heiligen/11/12/11-12-0700-lieven.php, geconsulteerd op 20/07/2015.

[36] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.61-62.

[37] http://www.heiligen.net/heiligen/11/12/11-12-0700-lieven.php, geconsulteerd op 20/07/2015.

[38] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.62.

[39] http://www.catholic.org/saints/saint.php?saint_id=4295, geconsulteerd op 20/07/2015.

[40] http://www.heiligen.net/heiligen/11/12/11-12-0700-lieven.php, geconsulteerd op 20/07/2015.

[41] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.62.

[42] http://www.catholic.org/saints/saint.php?saint_id=4295, geconsulteerd op 20/07/2015.

[43] http://www.catholic.org/saints/saint.php?saint_id=4295, geconsulteerd op 20/07/2015.

[44] J. DECAVELE, H. BALTHAZAR, P. RUYFFELAERE, Gent, apologie van een rebelse stad, Antwerpen, 1989, p.55.

[45] AUBERT-TILLO VAN BIERVLIET O.S.B., Heiligen uit ons volk, Brugge, 1987, p. 88-89.

[46] O. HOLDER-EGGER, Zu den Heiligengeschichten des Genter St. Bavosklosters, in: Historische Aufsatze dem Andenken an Georg Waitz gewidmet, Hanover, 1886, pp. 644­659; J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.63 en 81.

[47] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.33.

[48] IDEM, p.36.

[49] IDEM, p.37.

[50] IDEM, p.39.

[51] Met Scottia werd toen ook soms Ierland bedoeld, zie: P. DE SAINT-HILAIRE, De Geneesheiligen tussen Noordzee en Ardennen. Gids van hun attributen en symbolen, Brussel, 1991, p.98. Tot en met de middeleeuwen werden met de term 'Scoti' Ieren bedoeld. Deze 'Scoti' bewoonden enerzijds het huidige Ierland. Anderzijds waren er sinds 500 na Chr. regelmatig bewoners van het Ierse eiland geemigreerd naar de Britse kust ertegenover (het huidige district Argyll, in het hedendaagse Schotland), zie: http://www.heiligen.net/wb/scoti.php, geconsulteerd op 20/07/2015.

[52] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.59-60.

[53] IDEM, p.60.

[54] IDEM, p.61.

[55] IDEM, p.63.

[56] C. STALPAERT, Een mirakel verrichten ... een koud kunstje? De Heilige Livinus verbeeld in de schilderkunst, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.154.

[57] M. COENS, L'auteur de la Passio Livini s'est-il inspire de la Vita Lebuini?, in: Analecta Bollandiana 70, 1952, p.285-311; M. CARASSO-KOK, Repertorium van verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen: heiligenlevens, annalen, kronieken en andere in Nederland geschreven verhalende bronnen, Brill Archive, 1981, p.54.

[58] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.63.

[59] IDEM, p.75-77.

[60] C. HELMHOLT, De heilige Siamese tweeling Lebuinus en Livinus van Saksen, in: SEMafoor, Studiekring Eerste Millenium, 14, nr.1,2013, p.9.

[61] AUBERT-TILLO VAN BIERVLIET O.S.B., Heiligen uit ons volk, Brugge, 1987, p. 88-89.

[62] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.63.

[63] J. LAVAERT, Gidsenboek voor de Sint-Niklaaskerk te Westkapelle, onuitgegeven werk, 2003, p.8.

[64] C. HELMHOLT, De heilige Siamese tweeling Lebuinus en Livinus van Saksen, in: SEMafoor, Studiekring Eerste Millenium, 14, nr.1,2013, p.14.

[65] IDEM, p.14.

[66] IDEM, p.13.

[67] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.74.

[68] IDEM, p.65.

[69] C. STALPAERT, Een mirakel verrichten ... een koud kunstje? De Heilige Livinus verbeeld in de schilderkunst, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.154.

[70] IDEM, p.151.

[71] https://nl.wikipedia.org/wiki/Livinus_van_Gent, geconsulteerd op 22/07/2015.

[72] C. STALPAERT, Een mirakel verrichten ... een koud kunstje? De Heilige Livinus verbeeld in de schilderkunst, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.156.

[73] IDEM, p.163.

[74] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.65.

[75] C. HELMHOLT, De heilige Siamese tweeling Lebuinus en Livinus van Saksen, in: SEMafoor, Studiekring Eerste Millenium, 14, nr.1, 2013, p.11; J. KOLDEWEIJ, Kreeg de onthoofde heilige ook een reliekhoofd? Over bedevaarten naar Sint Lieven, pelgrimstekens en reliekbustes..., in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.127.

[76] Https://nl.wikipedia.org/wiki/Livinus_van_Gent, geconsulteerd op 22/07/2015.

[77]  J. KOLDEWEIJ, Kreeg de onthoofde heilige ook een reliekhoofd? Over bedevaarten naar Sint Lieven, pelgrimstekens en reliekbustes..., in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.129.

[78]  http://www.kerkeninvlaanderen.be/pages/kerk_00289.htm, geconsulteerd op 23/07/2015; J. OPDEDRINCK, Westkapelle. Geschiedkundige schets, in: Rond de Poldertorens, 1, nr.3, 1959, p.74; A.M. DELEPIERE, M. HUYS, M. LION, Elverdinge: Parochiekerk Sint-Petrus en -Paulus (ID: 30692), in: De Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed, 1987, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/30692, geconsulteerd op 23/07/2015.

[79] https://nl.wikipedia.org/wiki/Livinus_van_Gent, geconsulteerd op 22/07/2015.

[80] CH. L. BILLIAU, Handboekje der zeven statien van de H. Livinus, Elverdinge, 1890.

[81]  V. DEGRANDE, Waar men gaat langs West-Vlaamse wegen... Statistische en volkshistorische synthese van de weg- en veldkapellen in West-Vlaanderen, Assebroek, 2008, p.105.

[82]  J. OPDEDRINCK, Westkapelle. Geschiedkundige schets, in: Rond de Poldertorens, 1, nr.3, 1959, p.62.

[83] IDEM, p.63.

[84] V. DEGRANDE, Waar     men gaat langs West-Vlaamse wegen... Statistische en volkshistorische synthese van de weg- en veldkapellen in West-Vlaanderen, Assebroek, 2008, p.53, 105, 168.

[85] Houthave: Parochiekerk Sint-Bavo en Machutus (ID: 57959), in: De Inventaris van het

Bouwkundig    Erfgoed,     https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/57959,

geconsulteerd op 07/08/2015.

[86]  V. DEGRANDE, Waar     men gaat                  langs West-Vlaamse        wegen.    Statistische            en

volkshistorische synthese van de weg- en veldkapellen in West-Vlaanderen, Assebroek, 2008, p.53, 105.

[87] J. KOLDEWEIJ, Kreeg de onthoofde heilige ook een reliekhoofd? Over bedevaarten naar Sint Lieven, pelgrimstekens en reliekbustes..., in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.129.

[88] IDEM, p.123.

[89] IDEM, p.124.

[90] IDEM, p. 125; http://www.heiligen.net/heiligen/11/12/11-12-0700-lieven.php, geconsulteerd op 20/07/2015.

[91] C. HELMHOLT, De heilige Siamese tweeling Lebuinus en Livinus van Saksen, in: SEMafoor, Studiekring Eerste Millenium, 14, nr.1, 2013, p.9; J. KOLDEWEIJ, Kreeg de onthoofde heilige ook een reliekhoofd? Over bedevaarten naar Sint Lieven, pelgrimstekens en reliekbustes..., in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.125.

[92] J. KOLDEWEIJ, Kreeg de onthoofde heilige ook een reliekhoofd? Over bedevaarten naar Sint Lieven, pelgrimstekens en reliekbustes., in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.125.

[93] IDEM, p.126.

[94] IDEM, p.130; https://nl.wikipedia.org/wiki/Livinus_van_Gent, geconsulteerd op 23/07/2015.

[95] J. KOLDEWEIJ, Kreeg de onthoofde heilige ook een reliekhoofd? Over bedevaarten naar Sint Lieven, pelgrimstekens en reliekbustes., in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.131.

[96] IDEM, p.131.

[97] P. DE SAINT-HILAIRE, De Geneesheiligen tussen Noordzee en Ardennen. Gids van hun attributen en symbolen, Brussel, 1991, p.219; Website van het Meertens Instituut voor onderzoek en documentatie van Nederlandse taal en cultuur, http://www.meertens.knaw.nl/beschermheiligen/heilige/106, geconsulteerd op 24/07/2015.

[98] Website van het Meertens Instituut voor onderzoek en documentatie van Nederlandse taal en cultuur, http://www.meertens.knaw.nl/beschermheiligen/heilige/106, geconsulteerd op 24/07/2015; J. BALLEGEER, Ziekten, kwaaltjes, volksremedies, dokters en patronen, in: Rond de Poldertorens, 48, nr.3, 2006, p.92 en 103; V. DEGRANDE, Waar men gaat langs West-Vlaamse wegen... Statistische en volkshistorische synthese van de weg- en veldkapellen in West-Vlaanderen, Assebroek, 2008, p.105.

[99] V. DEGRANDE, Waar men gaat langs West-Vlaamse wegen. Statistische en volkshistorische synthese van de weg- en veldkapellen in West-Vlaanderen, Assebroek, 2008, p.105.

[100] Website van het Meertens Instituut voor onderzoek en documentatie van Nederlandse taal en cultuur, http://www.meertens.knaw.nl/beschermheiligen/heilige/106, geconsulteerd op 24/07/2015.

[101] P. DE SAINT-HILAIRE, De Geneesheiligen tussen Noordzee en Ardennen. Gids van hun attributen en symbolen, Brussel, 1991, p.265.

[102] IDEM, p.243.

[103] J. DEPLOIGE, Twisten via heiligen: hagiografische dialogen tussen de Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, 941-1079, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.62.

[104] C. STALPAERT, Een mirakel verrichten ... een koud kunstje? De Heilige Livinus verbeeld in de schilderkunst, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.149.

• https://nl.wikipedia.org/wiki/Livinus_van_Gent, geconsulteerd op 22/07/2015.
• C. STALPAERT, Een mirakel verrichten ... een koud kunstje? De Heilige Livinus verbeeld in de schilderkunst, in: Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, LXI, 2007, p.168-170.