De oudste sporen van het Heilig Bloed in Brugge:
Gegevens uit de authentieke documenten van het Stadsarchief, 1255-1310

Lezing op zondag 22 mei  2011 om 10 uur door dr. Noël Geirnaert

Al eeuwenlang is de relikwie van het Heilig Bloed in Brugge het belangrijkste religieuze kleinood van de stad. Ook de jaarlijkse Heilig-Bloedprocessie, waarin de relikwie door de Brugse straten wordt gedragen, is al eeuwenlang één van de belangrijkste jaarlijkse evenementen.

Het Heilig Bloed en de Heilig Bloedprocessie lokken jaarlijks duizenden bezoekers naar Brugge. Vorig jaar heeft de UNESCO de Heilig Bloedprocessie bestempeld als immaterieel werelderfgoed. De Bruggelingen zelf koesteren deze eerbiedwaardige traditie.

Zowel doorsnee inwoners als prominenten van de stad stellen er prijs op aan de processie deel te nemen of aanwezig te zijn op het parcours.

In de Heilig Bloedprocessie en de aanwezigheid van de relikwie in Brugge vloeien religie, geschiedenis, overlevering en legende samen in één stedelijke traditie.

Lang werd aangenomen dat de Vlaamse graaf Diederik van de Elzas het H. Bloed rond 1150 uit Jeruzalem naar Brugge bracht. In 1964 heeft Nicolas Huyghebaert deze “historische overlevering” herleid tot een vrome legende. Daardoor zijn de documenten van het Stadsarchief, met getuigenissen van 1255 tot 1310, de oudste authentieke stukken over het H. Bloed in Brugge.

De hoofdredacteur van ‘Rond de Poldertorens’, dr. Noël Geirnaert heeft als hoofdarchivaris van het Brugse stadsarchief historisch opzoekwerk verricht naar het ontstaan van de Heilige Bloedprocessie in Brugge. Hij vond de oudste authentieke documenten die getuigen van de aanwezigheid van het Heilig Bloed in Brugge terug. Door die ontdekking wordt een nieuw licht geworpen op het ontstaan en de verdere evolutie van de Heilige Bloedprocessie.

Verslag: "Nieuwe gegevens op basis van authentieke documenten” 

dr. Noël Geirnaert

Voorzitter Eric Huys mocht 19 aanwezigen in Museum Sincfala te Heist verwelkomen voor de lezing “Het Heilig Bloed te Brugge, 1255 - 1310. Nieuwe gegevens op basis van authentieke documenten”.  De spreker, Noël Geirnaert, is doctor in de geschiedenis en hoofdarchivaris van het Stadsarchief Brugge. Hij volgde Latijns-Griekse humaniora in het Sint-Lodewijkscollege in Brugge en studeerde geschiedenis aan de KUL, waar hij promoveerde tot doctor in de geschiedenis met het proefschrift: “Vlaamse cisterciënzers en Europese stadscultuur. Abt Johannes Crabbe en het cultureel leven in de Duinenabdij tijdens zijn bestuur (1457-1488)”. Noël is ook bestuurslid van onze kring en hoofdredacteur van ons tijdschrift “Rond de Poldertorens”.

Diederik van de Elzas

In 2010 heeft Noël Geirnaert ter gelegenheid van Erfgoeddag die dat jaar als thema “Fake” had enerzijds en het jubileumjaar van het verschijnen van een pauselijke bul over de Heilig-Bloedprocessie in 1310 anderzijds, opzoekwerk gedaan in de archieven over deze processie. De Heilig-Bloedprocessie is een mengeling van religie en traditie. Een deel van die traditie is dat Diederik van de Elzas het Heilig Bloed naar Brugge heeft gebracht. Diederik van de Elzas was graaf van Vlaanderen en is verschillende keren in Jeruzalem geweest. De Heilig Bloedkapel in Brugge werd gebouwd onder zijn bewind. Maar hij heeft het Heilig Bloed niet naar Brugge gebracht. Dit is al sinds 1964 geweten. Nicolas Huygebaert heeft dat toen aangetoond in een artikel van 77 bladzijden in de Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis (jaargang 1963). Toch wordt in de stoet nog steeds uitgebeeld dat de graaf het Heilig Bloed naar Brugge bracht. De reden hiervoor is dat priester - historicus Antoon Viaene destijds de historische en bijbelse taferelen voor de stoet heeft ontworpen zoals ze opgevat werden in de late middeleeuwen.

Kroniek van Jan van Ieper

Het verhaal dat Diederik van de Elzas het Heilig Bloed naar Brugge bracht werd voor het eerst opgetekend in een laatmiddeleeuwse kroniek van Jan van Ieper, abt van Sint-Omaars, om in het gevlei te komen bij de graaf van Vlaanderen. Maar in de 12de eeuw werd in geen enkele bron de overbrenging van het Heilig Bloed naar Vlaanderen vermeld, terwijl dit wel van veel andere relieken werd opgetekend. Daarenboven blijkt uit bronnen uit het Midden-Oosten dat er in de 12de eeuw in Jeruzalem geen Heilig Bloed aanwezig was.

Waar kwam het Heilig Bloed dan vandaan? De relikwie zit in een buisje van bergkristal dat Byzantijns is (11de eeuw). Het is dus afkomstig van Constantinopel. In het begin van de 13de eeuw werd Byzantium tijdens de vierde kruistocht door de kruisvaarders veroverd en geplunderd. Boudewijn IX, graaf van Vlaanderen, had de leiding van deze kruistocht. Vermoedelijk is het Heilig Bloed tijdens deze plundering uit Constantinopel meegenomen en in Brugge terechtgekomen.

Mondelinge getuigenis

De oudste bronnen uit de 13de eeuw in het stadsarchief van Brugge werden vernield door een brand in het belfort in 1280. De eerste vermelding van het Heilig Bloed staat in een document van 1270 dat te maken heeft met een proces dat toen nog aansleepte en zich daardoor nog niet in het stadsarchief in het belfort bevond. Het was een mondelinge getuigenis voor de kerkelijke rechtbank van de aartsbisschop van Reims in een proces tegen de bisschop van Doornik. Het ging om een klacht over woekerpraktijken. Men moest zijn onschuld aantonen met getuigen. In het document staat dat 14 jaar geleden een eed werd gezworen op het bloed van O.L.H. Jezus Christus. Ook een andere beschuldigde zwoer een eed op het H. Bloed, toen 12 jaar geleden. Hieruit kan afgeleid worden dat het Heilig Bloed halfweg de 13de eeuw aanwezig was in de H. Bloedkapel in Brugge en dat het toen de belangrijkste relikwie van Brugge was. Het was stadsbezit, want er werd ook op gezworen voor de burgerlijke rechtbank.

Een charter van de Franse koning Filips IV (de Schone) uit 1297 is het eerste gekende officiële document waarin het Heilig Bloed vermeld staat. Het Brugse stadsbestuur was Frans gezind en bood de onderwerping van Brugge aan Filips aan, waarbij het de toezegging kreeg dat het Heilig Bloed in Brugge zou blijven.

Heilig-Bloedprocessie

De Heilig-Bloedprocessie dateert uit de 13de eeuw. Een keure van de Rijkepijnders (arbeiders en scheepslossers) uit 1291 vermeldde de processie. De gildeleden moesten aanwezig zijn in de Heilig-Bloedprocessie. Maar het betreft wel een afschrift uit de 15de eeuw, zodat er een kans is dat er aanvullingen van na 1291 in staan. In dit afschrift is er sprake van 6 feesten van O.L.Vrouw, terwijl er rond 1300 slechts 4 feesten van O.L. Vrouw waren. De passage over het Heilig Bloed komt na die van de 6 feesten en is dus van na de 13de eeuw.

Van wanneer dateert de Heilig-Bloedprocessie dan wel? Op 3 mei 1304, feest van het Heilig Kruis, kwamen Brugse troepen terug van een veldtocht tegen de Hollanders en Zeeuwen (die toen medestanders van de Fransen waren). In de stadsrekening werd toen voor het eerst vermeld dat op die dag het Heilig Bloed werd meegedragen in een processie. Het jaar nadien werden voor deze processie prominenten uitgenodigd (o.a. abten). De abdis van Spermalie werd toen ook uitgenodigd, maar dit was slechts voor één keer. Nadien werden abdissen niet meer uitgenodigd.

Jaarmarkt in Brugge

In de pauselijke bul van 1 juli 1310 van Paus Clemens V is er sprake van een processie met het Heilig Bloed op H. Kruisdag. Toen was deze processie reeds 7 maal uitgegaan. De bul was de officiële erkenning van de processie op verzoek van het Brugse stadsbestuur. Het betreft dus een stedelijke relikwie en aangezien dit een stedelijke aangelegenheid was, ging een graaf van Vlaanderen zich hiermee niet bemoeien. Op 1 mei was het toen jaarmarkt in Brugge. De huidige meifoor vindt hierin zijn oorsprong. Het doel van het stadsbestuur was om aan het economische van de jaarmarkt ook nog een religieuze zaak toe te voegen, waardoor er extra volk en pelgrims naar Brugge zouden komen. Er was een afgevaardigde van het Brugs stadsbestuur in Avignon om daar te lobbyen voor de erkenning van de processie. Ook de Brugse Belofte is in datzelfde jaar 1304 ontstaan.

Na het beantwoorden van enkele vragen werd dr. Noël Geirnaert door voorzitter Eric Huys bedankt voor het brengen van dit onderwerp op een heel boeiende manier, waarna de aanwezigen uitgenodigd werden voor een drankje, aangeboden door de Kring.

Mei 2011
Marc De Meester
Foto’s: Etienne Decaluwé

Praktische informatie

Lezingen zijn gratis voor leden van Geschied- en Heemkundige Kring Sint-Guthago.
Niet-leden betalen 3,50 euro, bezoek aan het museum inbegrepen.
Na de lezing bieden we je een drankje aan.

Plaats: Sincfala, Museum van de Zwinstreek, Pannenstraat 140, 8300 Knokke-Heist. (tel 050 530 730)
Parkeergelegenheid: op de speelplaats van de gemeentelijke basisschool Het Anker (bereikbaar via de Felix Timmermansstraat)