Lezing op zondag 24 februari 2019 - 10 -12 uur door Paul I.C. Vandewalle, Ph.D.

Binnen het graafschap Vlaanderen bestonden een reeks kasselrijen. Dit waren bestuurlijke instellingen die het midden hielden tussen een arrondissement en een provincie. Ze ontstonden omstreeks 1000 en werden afgeschaft in 1795.

Hoeveel kasselrijen waren er? Hoe groot waren die? Hoe was hun inwendige structuur? Welke rol peelden zij in het belastingsysteem van die tijd. Maar vooral: bestond er een exacte kaart van die kasselrijen? Spreker hoopt een antwoord op die vragen te kunnen brengen aan de hand van een PowerPointpresentatie.

Verslag

Op zondagmorgen 24 februari 2019 mocht bestuurslid Thomas Hoeberigs 63 aanwezigen verwelkomen voor de lezing "Over Kasselrijen en kaarten in Vlaanderen" en de spreker, Paul I.C. Vandewalle, voorstellen.

Paul Vandewalle, geboren in 1941 in Brugge, is een erfgoedliefhebber in hart en nieren. Hij ging naar het college te Veurne en studeerde geschiedenis in Gent. Hij behaalde een grote onderscheiding wanneer hij daar zijn doctoraatstitel in de geschiedenis verdedigde. Zijn thesis ging over: “De geschiedenis van de landbouw in de Kasselrij Veurne 1550-1645”.

Daarna was hij leraar geschiedenis tot in 1999 in het College van Diksmuide en in het Sint-Lutgardisinstituut te Oostende. Tussendoor gaf Paul in 1981 als enige Nederlandstalige leraar middelbaar onderwijs een gastcollege aan het College de France in Parijs. Paul Vandewalle is voorzitter van de Heemkring “’t Schore Steene“ in Oostende, van Toneelkring “De Bacchanten” te Oostende en bestuurslid van het Koninklijk Genootschap voor Geschiedenis te Brugge. Velen kennen hem nu als voorzitter van Neos Knokke-Heist en BachPlus.

Verschillende tijdsrekeningen

Paul Vandewalle begon zijn lezing met een inleiding over de chronologie en de verschillende tijdsrekeningen die vroeger gebruikt werden. Die tijdsrekeningen hadden elk een ander beginpunt in de geschiedenis. Er waren ook discussies over het nulpunt van de christelijke jaartelling ten gevolge van verschillende meningen over het exacte geboortejaar van Christus. Uiteindelijk kwam er een kalenderhervorming via het Concilie van Trente (1545-1563) en die doorgevoerd werd door Paus Gregorius XIII. Dit is de huidige officiële kalender in bijna alle landen van de wereld. Tijdens de Franse Revolutie werd een nieuwe tijdsrekening gebruikt, maar Napoleon schakelde terug over naar de Gregoriaanse tijd.

Een tweede inleiding ging over de historische geografie en de bodemkartering. Hier had de spreker het vooral over de vroegere theorieën betreffende de Duinkerkse transgressies met grootschalige schommelingen in de kustlijn tijdens de Romeinse tijd en de vroege middeleeuwen. Nu wordt er echter niet meer gesproken over deze Duinkerkse transgressies door de gegevens die verkregen werden met behulp van moderne onderzoekstechnieken en multidisciplinair onderzoek. Nu spreekt men over kleinere plaatselijke overstromingen veroorzaakt door menselijke activiteiten in die tijd.

Kasselrijen - Betekenis en ontstaan

Na deze inleidingen had Paul Vandewalle het over de kasselrijen. De term “kasselrij” komt van het romeinse woord “castellum”. De naam “Vlaanderen” komt van het oergermaanse “Flauma” wat overstroomd land betekende.

Tijdens de Merovingische periode was er de “pagus Flandrensis”, naast een aantal andere pagi of gouwen, zoals de “pagus Gandensis (Gentgouw) en de “pagus Rodanensis” (Rodenburg- of Aardenburggouw). Het rijk van Karel de Grote werd in 843 verdeeld in drie delen. Het West-Frankenland werd geleid door Karel de Kale. De dochter van Karel de Kale, Judith, huwde met Boudewijn (met de IJzeren Arm), gouwgraaf van de pagus Flandrensis. Boudewijn kreeg verschillende gouwen van zijn schoonvader. De zoon van Boudewijn en Judith, Boudewijn II, en zijn opvolgers begonnen nadien aan een west- en oostwaartse expansie van hun bezit.

Een kasselrij is een administratieve en juridische entiteit die het midden houdt tussen een arrondissement en een provincie. De kasselrijen ontstonden uit de vroegere Romeinse pagi, die in het Karolingische rijk werden overgenomen. Omstreeks het jaar 1000, onder graaf Boudewijn V, ontstonden de eerste kasselrijen: o.a. het Brugse Vrije, Oudburg (kasselrij van Gent, met op dat moment inbegrepen o.a. het Land van Waas en de Vier Ambachten), Sint-Omaars (Saint-Omer), Kortrijk en Doornik. Er waren veel kasselrijen: 18 in totaal, grote en kleine.

Vervolgens had de spreker het over de Slag der Gulden Sporen. Het gevolg van de overwinning van het Vlaamse leger was dat Vlaanderen vrij was van Frankrijk.

Maar bij de volgende slag in 1304 versloegen de Fransen de Vlamingen en in 1305 volgde het verdrag van Athis-sur-Orge. Hierbij raakte Vlaanderen de kasselrij Rijsel kwijt en de graaf van Vlaanderen moest een zware boete betalen, die hij overdroeg (transporteerde) op de bevolking via belastingen.

De boete werd verdeeld over het graafschap volgens een repartitiesysteem dat de naam “Transport van Vlaanderen” kreeg. De steden betaalden de belastingen uit de stadskas. In de landelijke gebieden betaalden de landbouwers per gemet en andere bewoners werden gelijk gesteld met een aantal gemeten. Het eerste Transport werd opgesteld in 1312 en nadien aangepast in 1408, in 1517 en in 1631.

Historische kaarten

Het volgende deel van de lezing ging over de verschillende kaarten van de kasselrijen. Een eerste kaart was die van Mercator.

Bij de latere kaarten waren er verschillende die gekopieerd werden van vorige, maar met fouten erbij. Amsterdam werd het centrum van de kaartenmakerij met Willem Blaeu (1571-1638).

De kasselrijen hadden zeer grillige (natuurlijke) grenzen, o.a. kanalen en andere waterlopen.

De kaart van Ferraris verscheen in 1776 en telde 275 bladzijden. Joseph de Ferraris (1726-1814) was een Oostenrijkse artillerie-generaal. Zijn kaart, in eerste instantie voor militair gebruik bedoeld, was de eerste degelijke kaart van de Nederlanden en het Prinsbisdom Luik. De kasselrijgrenzen zijn hierop zeer correct weergegeven. De Carte Marchande was een vereenvoudigde versie van de kaart van Ferraris die populair was in de tijd van Napoleon en die ook de kasselrijgrenzen weergaf.

Op de kaarten die Paul Vandewalle toonde was te zien dat het Brugse Vrije de grootste kasselrij was en Ninove de kleinste.

In 1795 kwam er een volledig andere structuur onder het Franse bewind. Het gebied werd verdeeld in drie departementen: Nord (Noorderdepartement, met Rijsel), Lys (Leiedepartement, met Brugge) en Escaut (Scheldedepartement, met Gent). De kasselrijen werden afgeschaft.

Vanaf 1815 werden de gemeentegrenzen opgetekend in een proces-verbaal. Dit gebeurde door een beëdigde landmeter en de burgemeester van de betrokken gemeente, steeds in aanwezigheid van de burgemeester van de omliggende gemeente. Nadien kwam het kadaster er.

Na de lezing bedankte bestuurslid Thomas Hoeberigs de spreker voor deze interessante lezing die uitgebreid geïllustreerd was met verschillende kaarten. Vervolgens was er het traditionele drankje aangeboden door Museum Sincfala.

Verslag: Marc De Meester
Foto’s: Etienne Decaluwé

Praktische informatie

Lezingen zijn gratis voor leden van Geschied- en Heemkundige Kring Sint-Guthago.
Niet-leden betalen 3,50 euro, bezoek aan het museum inbegrepen. Reservatie is niet mogelijk. Best om 15 minuten vroeger te komen om van een plaats verzekerd te zijn.
Na de lezing bieden we je een drankje aan.

Plaats

Sincfala, Museum van de Zwinstreek
Pannenstraat 140, 8300 Knokke-Heist.
Tel. 050 530 730  Dit E-mail adres wordt beschermd tegen spambots. U moet JavaScript geactiveerd hebben om het te kunnen zien. 

Parkeergelegenheid

Op de speelplaats van de gemeentelijke basisschool Het Anker, bereikbaar via de Felix Timmermansstraat nummer 37 (klik op de foto voor Google streetview)